Verder kijken dan feiten: emoties en migratie

In zijn veelgeprezen en breed bediscussieerde werk heeft Hein de Haas ontegenzeggelijk een stevige onderbouwing gegeven aan de werking van migratie. De Haas lanceert in zijn boek een scherpe aanval op politici en journalisten, die hij beschuldigt van het verspreiden van een onjuist beeld van de realiteit, variërend van slordigheden tot bewuste misleiding. Hij onthult hoe statistieken worden gemanipuleerd, de noodzaak van migranten wordt genegeerd, en hoe arbeidsmigratie een teken is van economische voorspoed. De Haas bekritiseert zowel de politieke rechter- als linkerflank en benadrukt dat de verspreide onwaarheden schadelijk zijn voor zowel migranten als de algemene bevolking.

Deze rationele benadering schept een kader waarbinnen migratie wordt gezien als een natuurlijk en onvermijdelijk verschijnsel, gestuurd door de zoektocht naar een beter leven.

Dit verwijt richting de politiek is echter niet geheel ongegrond, aangezien politiek, in tegenstelling tot wetenschap, op een ander principe is gefundeerd. Terwijl wetenschap op waarheidaanspraken is gebaseerd, is politiek een normatieve grootheid. Zoals Thomas Hobbes ruim 200 jaar geleden treffend formuleerde: "auctoritas non veritas facit legem" - macht, niet de waarheid, maakt de wet. Bovendien zijn feiten op zichzelf betekenisloos; alleen hun interpretaties hebben betekenis. In die zin kan het probleem dat De Haas stelt niet enkel met een beroep op de feiten worden opgelost. Zijn verhaal wijst eerder op een dieperliggend collectief psychologisch probleem. Migratie is inderdaad zoals De Haas zegt een tijdloos fenomeen, echter net zo tijdloos zijn de emoties die ze oproepen.

Deze psychologische aspecten, gekenmerkt door emoties, kunnen niet eenvoudigweg worden weggenomen of geminimaliseerd door het presenteren van feiten en cijfers. Net zoals vliegangst blijft bestaan ondanks de statistische bewijzen dat vliegen een van de veiligste vervoersmiddelen is, blijft de angst voor en weerstand tegen migratie bestaan, zelfs wanneer economische analyses aantonen dat migratie voordelig kan zijn voor een samenleving. Deze emotionele reacties wijzen op een dieperliggend probleem binnen de maatschappij, waarbij de focus op migratie als een 'probleem' destructieve gevolgen kan hebben, zowel voor de migranten als voor de ontvangende gemeenschappen.

Politieke leiders maken gebruik van deze diepgewortelde angsten en emoties om hun macht te consolideren, wat het belang van het begrijpen en aanpakken van deze psychologische aspecten versterkt.

Batja Mesquita is een gerenommeerde psycholoog gespecialiseerd in hoe cultuur emoties beïnvloedt. In haar baanbrekende studie heeft ze op overtuigende wijze blootgelegd dat de westerse perceptie van emoties als strikt individuele ervaringen tekortschiet. Ze illustreert dat emoties diep verankerd en gevormd zijn door culturele contexten, en onthult hoe onze gevoelens onlosmakelijk verbonden zijn met het sociale en culturele milieu waarin we leven. Mesquita's werk onthult dat emoties zoals angst en vreugde niet alleen persoonlijk zijn, maar ook diep beïnvloed worden door culturele normen, die bepalen hoe emoties gevoeld, getoond, en begrepen worden binnen een samenleving.

Mesquita's onderzoek toont aan dat de culturele interpretatie van emoties de perceptie van migranten beïnvloedt. In samenlevingen waar media, politieke uitspraken of historische gebeurtenissen gevoelens van angst en vooroordeel tegen migranten versterken, kunnen deze emoties bijdragen aan een negatievere kijk op migratie. Dit helpt te verklaren waarom bepaalde culturen meer weerstand bieden tegen het accepteren van migranten dan andere.

Er zijn diverse emoties verbonden aan migratie, waarbij angst slechts één van de vele is. Mesquita benadrukt dat emoties voornamelijk culturele constructies zijn, wat impliceert dat ze veranderbaar zijn. Terwijl De Haas zich richt op het ontkrachten van migratiemythen, stelt dit perspectief dat we juist nieuwe mythen nodig hebben. Mythen zijn essentieel voor het creëren van (nationale) identiteiten door een gedeeld verhaal van geschiedenis, cultuur en waarden te bieden, wat bijdraagt aan eenheid. Het verlies van hun relevantie kan sociale cohesie en een gemeenschappelijk identiteitsgevoel ondermijnen, wat polarisatie en conflicten kan veroorzaken. Mythen verbinden het individuele met het collectieve en vormen zo de emotionele structuur van samenlevingen.

De oude verhalen voldoen niet meer in onze complexe wereld. Nieuwe verhalen (mythen) die sociaaleconomische en psychologische inzichten combineren, kunnen een krachtig middel zijn om de complexiteit van migratie te begrijpen en aan te pakken. Zo'n geïntegreerde benadering kan de basis vormen voor een nieuw tijdperk in het migratiebeleid, waar feiten en empathie samenkomen om rechtvaardige, humane en effectieve oplossingen voor migratieproblemen te bieden.